پژوهش و یادداشت برداری

پژوهش واژه ای فارسی است که اسم مصدر از پژوهیدن و پژوهش کردن هست. این واژه در لغت نامه دهخدا به جستجو، پی جویی معنا شده است.[۱] البته کلمه تحقیق در عربی معادل این واژه فارسی است که از ریشه «ح ق ق» گرفته شده و ازنظر اصطلاحی عبارت است از « تلاش فکری منظم و روشمند و پرسش محور ، برای یافتن پاسخ و دست یابی به حقیقت است که بر مبنای استدلال عالمانه و شواهد و منابع متعدد و معتبر انجام می گیرد تا نظر حق اثبات و نظر باطل نفی گردد..»۲پژوهش بر اساس هدف به بنیادی، کاربردی و توسعه ای و ازنظر گردآوری اطلاعات به کتابخانه ای و میدانی قابل تقسیم است.

 یکی از مهارت های موردنیاز در پژوهش و مراحل مهیاسازی آن، مرحله به اجرا نهادن تحقیق یا پژوهش است. پس از انتخاب موضوع و شاکله بندی آن به صورت طرح و مشخص نمودن روش تحقیق، مرحله شناخت منابع و مطالعه آن ها البته به صورت فیش برداری یا یادداشت برداری نمود پیدا می کند.شکی نیست که درستی و رشد پژوهش وابسته به نگارش و ثبت آن در یک اثر نوشتاری است. اثر نوشتاری و مکتوب خوب زمانی ارزشمند خواهد بود که اصول نگارش در آن رعایت شده باشد و در این راه، مطالعه و فیش برداری از مطالب قابل بهره برداری ما را دررسیدن به اهداف پژوهش و جوابگو بودن به سؤال تحقیق کمک می کند.

یادداشت برداری و اهمیت آن

 در تحقیق ابتدا موضوع و ابعاد آن مشخص شده و سپس با منبع شناسی به سراغ مطالعه کتب و منابع موردنیاز تحقیق می رویم. پس شروع و آغاز پژوهش بامطالعه و یادداشت برداری از مطالب خوانده شده یا یافته های شخص پژوهشگر است. همه مطالب در فیش های تحقیقی که دارای قسمت های مختلفی است ثبت می شوند.

 در اهمیت یادداشت برداری می توان به این حدیث از پیامبر گرامی اسلام (ص) اشاره نمود که می فرمایند: «قیدوا العلم بالکتابه»۳؛ «علم را برای خود نگاه دارید.» پرسیدند: «چه چیزی علم را نگاه می دارد؟» حضرت فرمود: «نوشتن آن» ؛ پس علم را به وسیله نوشتن می توان به قیدوبند درآورد. و در حدیث دیگری امام صادق (ع) می فرماید: «اکتبوا فانکم لا تحفظون حتی تکتبوا»۴؛ «بنویسید؛ زیرا تا ننویسید، چیزی برایتان باقی نخواهد ماند.»

 هیچ زمانی وجود ندارد که انسان به صورت مطلق از عوامل حواس پرتی در امان باشد زیرا همیشه عواملی بروز می کنند که مانع تمرکز حواس ما می شوند. بهترین و مؤثرترین راه برای مقابله با حواس پرتی نوشتن و یادداشت برداری مطالبی است که موردنیاز ما در فرآیند پژوهش و تحقیق است.

 یادداشت برداری صحیح، راهی درست برای تقویت تمرکز فکر و دنبال کردن عقاید و افکار گوینده آن است. آنچه در این مجال ازنظرتان می گذرد آشنایی بامهارت فیش برداری و یادداشت برداری در فرآیند پژوهش و تحقیق است.

 یادداشت برداری عبارت است از ثبت یافته های موردنیاز پژوهشگر، بر روی تکه کاغذهای استانداری به نام برگه یا فیش۵تا بتواند به هنگام تجزیه و تحلیل یافته ها، به آسانی، آن ها را مورداستفاده قرار دهد و مقاله، تحقیقی خویش را، با استناد به آن برگه ها تنظیم نماید,۶

 در اصطلاح به معنای کاغذ یا مقوایی است که روی آن مطلبی یادداشت می شود تا بعداً مورداستفاده قرار گیرد. از یادداشت برداری اهدافی چون گردآوری مطالب در فرصت های مختلف، استفاده از کمترین فرصت ها، آسان نمودن مرور و مطالعه مجدد، تجزیه وتحلیل مطالب در فرصت های مناسب و جلوگیری از هدر رفت وقت را می توان تأمین نمود,۷

 در هر فیش اطلاعاتی همچون موضوع اصلی و کلی، موضوع جزئی و فرعی، مأخذ و منبع به صورت دقیق، عنوان یادداشت، متن مطلب یادداشت شده، شماره گذاری برای هر برگه و نام مؤلف در کنار نام منبع لازم است. هم چنین در ذکر دقیق منبع، اشاره به شماره جلد، صفحه، ناشر، چاپ چندم باید نوشته شود. گاهی یادداشت برداری شما از کتاب نیست بلکه از منابع دیگری همچون نشریه و سایت ها و رسانه های گروهی است که در این موارد نیز باید مشخصات دقیق آن ها ذکر شود.

 در یادداشت برداری می توان به نکاتی همچون: استفاده از برگه، کاغذ مناسب، خط خوانا، عنوان گذاری فیش، ثبت اطلاعات لازم در فیش ها و نظم در طبقه بندی فیش ها اشاره نمود.

 استفاده از برگه به جای دفتر کار را آسان تر می کند و کاغذ مناسب نصف یک برگه A۴ است و می توان فیش های تحقیقی را به صورت آماده از لوازم تحریر فروشی ها خریداری نمود. یادداشت برداری به صورت ناخوانا و بد خط و باعجله موجب می شود که در مراجعات بعدی به برگه های فیش دچار مشکل شویم و امکان استفاده از فیش کم گردد. عنوان گذاری از اتلاف وقت دریافتن موضوعات فیش ها ما را کمک می کند.

 در فیش نویسی هم چنین باید به نکاتی مانند عمیق و دقیق بودن، گسترده و به اندازه نیاز بودن، مطمئن و از منابع معتبر نوشتن، کافی بودن برای رسیدن به مقصد و هدف پژوهش و منظم و تدوین شده بودن یادداشت ها دقت نظر داشت,۸

انواع و روش های یادداشت برداری

 یادداشت برداری به یکی از روش های نقل قول مستقیم، تلخیص، اقتباس، نظر شخصی صورت می گیرد که برای اشراف کامل به انواع آن به طور تفصیلی در ذیل به شرح آن پرداخته شده است:

 الف). نقل قول مستقیم: هرگاه محقق مطلبی راهمان گونه که هست از کتاب یا مجله ای در تحقیق خود یادداشت کند، به طور مثال آیه ای را از قرآن یا روایتی را از کتب حدیثی به عنوان مستدل و شاهد بیاورد، این نوع یادداشت را در اصطلاح نقل قول مستقیم می گویند. در این نوع، مطلب را بعد از گذاشتن دونقطه (:) در گیومه («») قرار داده و شماره گذاری در پایان گیومه قرار می گیرد و در پاورقی مشخصات منبع استفاده شده به منظور حفظ امانت ادبی نوشته می شود,۹

 اگر مطلب منقول، کوتاه و حدود دو یا سه جمله معمولی است باید داخل علامت برجسته نما “  ” یا گیومه «  » قرار گیرد. اگر مطلب منقول طولانی و بیش از سه جمله معمولی است، حروف باید ریزتر از سایر حروف متن و در خطوطی بافاصله ی کمتر از یکدیگر در

 مقایسه با سایر خطوط ذکر گردد. اگر امکان چاپ خطوط با حروف ریزتر وجود ندارد، نقل قول در خطوطی بافاصله ی کمتر از یکدیگر در مقایسه با سایر خطوط تایپ شده تا از متن متمایز گردد,۱۰

 ب). نقل قول مستقیم با تغییر یا اقتباس: گرفتن اصل مطالب از کتاب و مانند آن، با دخل و تصرف و کم وزیاد کردن بعضی مطالب۱۱ البته به این علت است که گاهی نیاز است که به مطلبی جهت تفهیم بیشتر چیزی افزوده یا کاسته شود لذا باید به منظور حفظ امانت ادبی، از علائم خاصی استفاده نماید؛ تا هم مقصود خود را به خوبی تفهیم نموده و هم نوشته اصلی را ضایع نکند به همین منظور مطلب را در علامت کروشه []قرار می دهد,۱۲

 ج). نقل قول غیرمستقیم: محقق مطلبی را از کتاب با منبع موردنظر خود مطالعه می کند و مفهوم آن را به خاطر سپرده و با انشا و عبارات و کلمات خود آن مفهوم را یادداشت می کند.

 د). تلخیص یا خلاصه نویسی: یادداشت و ثبت فشرده، گزیده ی مطالب کتاب و مانند آن، به زبان اصلی و به گونه ای که بیانگر اصول اساسی و مطالب مهم محتوایی باشد,۱۳

 ه ). نقد و بررسی و ثبت نظر شخصی: محققان به طورمعمول به هر نوشته ای بادید یقین نگاه نمی کنند و هر مطلبی را صد درصد صحیح نمی انگارند لذا بادید انتقادی به نظرات دیگران برخورد می کنند، ضمن نقل مطلب، از اهل قلم، نظر خود را نیز لحاظ می کنند این نوع یادداشت برداری را نقد و بررسی می گویند,۱۴

پی نوشت ها

 ۱. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش، ج ۱۲، ص ۳۱۶

 ۲. حسین مهدی زاده، راهنمای پژوهش نامه نویسی( روش شناسی تهیه پایان نامه)، چ ۱، قم: نشرهاجر، ۱۳۸۵، ص ۲۶

 ۳. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، تهران: اسلامیه، ج ۵۸، ص ۱۲۲/ ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، چ۷، تهران: جاویدان، ص ۴۴۸

 ۴. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چ۲، تهران:اسلامیه، ۱۳۶۲ش، ج۱،ص۵۱

 ۵. fish واژه ای فرانسوی معادل برگه در زبان فارسی است..

 ۶. . محمدحسن عرب، شیوه های پژوهش در ادبیات و علوم انسانی، چ ۱، تهران: نشر ماندگار، ۱۳۸۰، ص ۲۲

 ۷. فاطمه کبری متولیان و همکاران، روش تحقیق و پژوهش، چ ۱، قم: انتشارات نصایح، ۱۳۸۰، ص ۶۵

 ۸. جواد محدثی، روش پژوهش و کلاس داری، چ ۱، تهران: سازمان بسیج طلاب و روحانیون، ۱۳۸۴، صص ۳۶-۳۹

 ۹. محمدحسن عرب، همان، ص ۲۵

 ۱۰. حسین مهدی زاده، همان، ص ۱۴۹

 ۱۱. همان، ص ۱۰۵

 ۱۲. محمدحسن عرب، همان، ص ۲۵

 ۱۳. حسین مهدی زاده، همان، ص ۱۰۵

 ۱۴. محمدحسن عرب، همان، ص ۲۶