چکيده

تحقيق حاضر با ارائه تعريف آداب اجتماعي به معناي «مجموعه آدابي که نحوه تعامل صحيح و سالم با ديگران را از طريق ارتباطات دروني يا جوانحي و ارتباطات بيروني يا جوارحي رهنمون مي شوند» به بررسي پيرامون برخي آداب اجتماعي در اسلام همّت گمارده.

در اين راستا بنا به ضرورت و اهميت ارائه تصويري صحيح از آداب اجتماعي در اسلام و آگاهي و   توجّه دادن همگان بدين آداب جهت منع از ورود فرهنگ و آداب نادرست يا بي اساس بيگانه به صحنه اعمال و رفتار و افکار اشخاص و تشويق به رعايت آداب اسلامي در روابط اجتماعي به غور در آيات و روايات در اين باره اقدام نموده، پس از مفهوم شناسي واژگان ادب، اخلاق و اجتماع و بيان تعريفي از ترکيب آداب اجتماعي، جهت بيان اهميت آداب اجتماعي به بيان توجّه خاص اسلام به اجتماع و تأثير آداب اجتماعي در ايجاد مدينه فاضله و حفظ اجتماع انساني- اخلاقي پرداخته است.

همچنين در پي اثبات وجود آداب باطني (جوانحي) علاوه بر آداب ظاهري (جوارحي) ضمن ارائه تقسيمات گوناگون از ادب به ادب ظاهر و باطن اشاره و با اخذ ادب به معناي عامّ آن که شامل جنبه ظاهر و باطن توأماً باشد، در تقسيم ديگر ادب به فردي و اجتماعي به اخذ مقسم اجتماعي اذعان نموده تا در نهايت آداب اجتماعي را به دو قسم آداب جوانحي و جوارحي تقسيم نمايد.

در ادامه بحث جهت بررسي برخي آداب جوانحي در روابط اجتماعي پس از تعريف آداب جوانحي به «اموري که درون آدمي بايستي بدانها مؤدّب گردد و به عبارتي اخلاقيات» به دليل پرهيز از تطويل کلام و جنبه فرعي و ثانوي داشتن آداب جوانحي در مباحث آداب اجتماعي به بررسي دو مورد مهم و مبتلا به از موارد فراوان آداب جوانحي که عبارت از حسن ظن و صداقت، آثار رعايت و عواقب ترک آنها باشد پرداخته است.

«رعايت تحيّات مقرون معاشرت، خوشگويي، نفع رساني و نزاهت از ناپاکي هاي گفتاري» عناويني هستند که آداب گفتاري بدان ها پرداخته است و هر يک شامل مصاديق فراوان ديگر      مي باشند.

پس از بيان آداب گفتاري، «توجّه به سخنان گوينده، پرهيز از بي توجّهي به سخنان گوينده، شنيدن سخن نيک، پرهيز از سخنان زشت و ناروا و پرهيز از بي اجازه گوش دادن» به عنوان آداب شنيداري معرّفي گرديده اند.

«رعايت ادب ديده و التزام به ديدارهاي سفارش شده در اسلام» عمده مسائل مربوط به آداب ديداري شمرده شده اند.

و نيز در قسمت بعد به،« رفتار بر اساس رضا و قرب الهي، رعايت اصول اخلاقي و خدمتگزاري» به عنوان اصول کلي آداب رفتاري اشاره شده.

تحقيق در انتهاي سير خود پس از توجّه دادن به برخي از مهم ترين آداب اجتماعي و شناساندن آنها به همگان، بدين نتيجه منتهي گشته که در اسلام، ضمن آن که براي تمام روابط اجتماعي آدابي  پيش بيني و تدارک شده، همه آداب در جهتي تدوين و تنظيم گشته اند که بيشترين خير و سعادت را عائد فرد و جامعه نموده، از هر گونه لغو و بيهودگي به دور و براي هر زمان قابل اجرا و داراي تازگي باشند.

چنان که امروزه علوم جديد جامعه شناسي و روان شناسي اجتماعي به نتايجي دست مي يابند که قرنها پيش اسلام آنها را با زبان آيات و روايات و يا سيره عملي بزرگان دين به جامعه انساني اهدا نموده است.

همچنين با توجّه به تقسيم آداب اجتماعي به جوانحي و جوارحي نتيجه ديگري حاصل گرديده وآن، اين که: ادب اجتماعي در اسلام عبارت از «حسن خلق» يعني پاکيزگي باطن از رذايل و مذمومات است؛ تا در نتيجه آن، حسن خلق ظاهري در اعمال و رفتار اجتماعي انسان، ظهور و بروز نمايد و از اين طريق مراودات و معاشرات زيبا و سالم انساني صورت گيرد.

واژگان کليدي تحقيق:

آداب اجتماعي، آداب جوانحي، آداب جوارحي، حسن ظن، صداقت، آداب گفتاري، آداب شنيداري، آداب ديداري، آداب رفتاري.

فاطمه کاشانی نژاد راد