محقق: لیلا سبزعلیپور

 بي ترديد جهان بيني اسلامي شامل عنصر سياست است . مروري بر اصول ، ارزش ها و احکام اسلامي  آميختگي اين دين را با مقوله سياست براي براي هر پژوهش گري آشکار مي سازد .

در اين ميان ، امام علي (ع) به عنوان مفسر اسلام ناب ، مرجع قابل اعتمادي براي استنباط اصول ومباني ديدگاه اسلام در باره سياست است .

از اين رو قبل از بررسي اقدامات آن حضرت در موضع سياست و قدرت ، مباني انديشه سياسي ايشان در ابعاد گوناگون ذکر شده است . ابتدا اهميت و جايگاه سياست از نگاه امام علي (ع)بيان شده ، سپس مباني معنوي و اخلاقي سياست ، اهداف و غايات سياست ، عناصر مشروعيت قدرت سياسي و نقش مردم در اين ميان از ديدگاه امام علي (ع)مورد بررسي قرار گرفته است.

در ادامه بيان مباني انديشه سياسي امام علي (ع) جايگاه دولت و بيعت درانديشه سياسي امام (ع) ، سپس اوصاف و شرايط زمام داران از نگاه امام علي (ع)ذکر گرديده است که اين اوصاف عبارتند از : پايبندي به قرآن و سنت ، عدالت محوري و حق مداري ، انتقاد پذيري ، مردم داري و مهرورزي ، آلوده نبودن به خصلت هاي نا پسند ولزوم تقوا براي ايشان .

پس از ذکر اوصاف زمامداران ، وظايف آنها از ديدگاه امام علي (ع)بيان گشته که اين وظايف شامل:  اقامه حق ودفع باطل، بر پا ساختن نشانه هاي دين ، ايجاد امنيت ورفاه وآسايش بر پا ساختن حدود الهي، ايجاد عدالت وفقر زدايي و دادن سهم ها و بهره ها به حق مي شود .

اقدامات و فعاليت هاي سياسي امام در دوران خلفاي سه گانه نيز قابل توجه است . قابل ذکر است که در دوران خلفا يکسري تحولات در جامعه آن زمان به وقوع پيوسته بود که قبل از ذکر اقدامات و فعاليت هاي سياسي امام علي(ع)اين تحولات (سياسي ، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي ) بيان شده است.

امام علي (ع)در اين دوران ، مخالفت خود را با خود داري از بيعت داوطلبانه ، انتقاد از عملکرد خلفا ، حمايت از منتقدان سياسي ونا ديده گرفتن فرمان خلفا نشان دادند.

همچنين موضعگيري ايشان در برابر غصب خلافت ، با بيان دلايل برتري خودشان ، اقدام عملي وهوشياري در برابر فرصت طلبان صورت گرفت . مشاوره هاي سياسي وعلمي خلفا با امام علي (ع) ، نقش مهم ايشان را در حفظ کيان اسلام وجلوگيري از انحرافات فقهي بيان مي کند .

        اقدامات امام علي (ع) در دوران  حکومت خويش در دو زمينه مورد بررسي قرار گرفته است .

امام (ع) حکومت خويش را با يکسري اصلاحات آغاز کردند که اين اصلاحات عبارت بودند از: اصلاح در تقسيم بيت المال ، کنار نهادن کار گذاران خليفه قبلي و باز گرداندن ثروت هاي عمومي.

سياست هاي علوي در حکومت ، بخش مهم ديگري از دوران حکومت آن حضرت را تشکيل مي دهد. اين سياست ها عبارتند از : سياست هاي اداري که خود شامل :

( راستي و صداقت در سياست ، حق مداري ، به کار نگرفتن خائنان و ناتوانان ، پيوند درشتي با نرمي ، قانون گرايي ، انظباط داري ، گزينش کارگذاران شايسته ، قاطعيت در برابر کار گزاران ) سياست هاي قضاي شامل :(گزينش نخبگان براي داوري ، تامين مالي قضات ، امنيت شغلي قضات  اهتمام به آداب داوري ، مراقبت از قضاوت قضات ، پرهيزاندن از قضاوت ستمگرانه و نا آگاهانه وحدت رويه قضايي، داوري مستقيم امام، جايگاه مصلحت نظام اسلامي در صدور حکم )سياست هاي امنيتي در بر گيرنده (کسب اطلاعات ، سازش به همراه زيرکي ، کيفر ندادن بر پايه گمان واتهام ) سياست هاي اقتصادي شامل ( ترويج فرهنگ کار ، آباداني شهر ها و توسعه کشاورزي  توسعه تجاري ،بازرسي مستقيم بازار ، جلو گيري از احتکار ، گرفتن ماليات ) وسياست هاي اجتماعي شامل (عدالت اجتماعي ، پاسداري از حقوق مردم ، اهتمام به خشنودي مردم وارتباط مستقيم با مردم ) .

امام علي (ع) در طول دوران حکومت خويش با چهار گروه مخالف رو به رو بودند که قبل از بررسي ماهيت اين گروه ها ، اقدامات امام علي (ع) و شيوه هاي رفتار با ايشان را ذکر مي کنيم . امام قبل از هر گونه اقدام عملي ، راه گفت و گو و مدارا را در مقابل مخالفان سياسي خويش پيش مي گرفتند ودر صورت نتيجه ندادن و عدم اثر بخشي ، راه شدت و قاطعيت را .

گروه اولي که به مخالفت با امام علي (ع) برخاستند ، قاعدين بودند که فعاليت هاي قاعدين در جنگ جمل وصفين مورد بررسي قرار گرفته است ، سپس روش امــام(ع) در مبارزه با آنان بيان شده است .

امام علي (ع)در مقابله با سه گروه مخالف ديگر يعني ناکثين، قاسطين ومارقين ؛ پس از احتجاجات فراوان و خطابه هاي پيش از نبرد ، مبارزه در ميدان جهاد را تنها راه حل براي از ميان برداشتن اين مخالفان سر سخت ، ديدند .

قابل ذکر است که در اين پژوهش ، از منابع ومتون تاريخي نويسندگان وانديشمندان مسلمان بهره گرفته شده است و کتاب گرانسنگ نهج البلاغه نيز به عنوان يکي از منابع اصلي و مهم مورد استفاده قرار گرفته است که روش انجام تحقيق هم به صورت کتابخانه اي بوده است .

در پژوهش حاضر ، اين واژگان که همه داراي ريشه عربي هستند به عنوان واژگان کليدي در لغت نامه هاي عربي ، فارسي و انگليسي و دانشنامه سياسي مورد بررسي قرار گرفته است :

1ـسياست : معاني گوناگوني براي آن ذکر شده است مانند پرداختن به امور مردم بر طبق مصلحتشان ، حکومت کردن و… .

2ـ دولت : به معني قدرت ، بزرگي، نهاد دارنده قدرت و … آمده است .

3ـ حکومت: به مفهوم فرمان دادن ، فرمانروايي کردن ، اداره کردن شئون اجتماعي وسياسي مردم و… مي باشد .

4ـبيعت: به معني دست دادن به هم بر ايجاب و انشاي معامله، پذيرفتن سمت و اعلام اطاعت وآمادگي براي اجراي اوامر پيامبر و امام و والي و… .

مهم ترين و ارزشمند ترين نتيجه اين پژوهش و تحقيق اين است که اساساً نگاه زمامداران و کارگزاران در جامعه اسلامي نسبت به سياست و ابعاد آن ، بايد بر پايه آموزه هاي ناب علوي باشد. بر پايه آموزه هاي علوي ، سياست : شناخت و بهره وري از ابزار هاي مشروع در اداره جامعه و تامين رفاه مادي ومعنوي و گسترش عدالت حقيقي در حق مردمان است.