خانواده

خانواده به معنی خاندان¹ ، اهل خانه ، اهل البیت ، دودمان آمده است و واحدی که شامل پدر و مادر و فرزندان آنان است.

در برخی تعاریف آمده است : « خانواده عبارت است از‌يک واحد اجتماعی که از ازدواج‌يک زن و‌يک مرد به وجود مي‌آید و فرزندان حاصل از آن ازدواج آن را تکمیل مي‌نمایند». بعضی دیگر این چنین تعریف کرده اند: خانواده گروهی است که به دلیل قرابت ‌يا زوجیت، همبستگی حقوقی و اجتماعی ‌يافته و تحت رهبری و ریاست مقامي‌واحد قرار گرفته است.
از ديدگاه جامعه شناسان خانواده گروه کوچک متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشویی‌ يا خونی با‌يکدیگر در ارتباط متقابل هستند و در کنار‌يکدیگر در واحد خاصی زندگی مي‌کنند و دارای تجارب و فرهنگ مشترکی هستند.دارای امیال و اهداف مشابه بوده و مهر و علاقه آنان را به‌يکدیگر پیوند داده است. خانواده سنتی از زن و شوهر و فرزندان تشکیل شده است و بستگان خانواده زن و مرد، در موقعیتهای خاص و در شرایط کمکی متقابل همراه با شادی و شعف و احساس تعلق خاطر و‌يا اندوه و نگرانی ، با آنان ارتباط برقرار مي‌کنند.²
خانواده مقدس ترین و اولین و مهمترین محیط تعلیم تربیت فرزندان است،³ خداوند در قرآن مي‌فرماید:
« فَتَقبَّلها رَبُّها بِقَبولٍ حسنٍ و اَنبَتَها نباتاً حسناً و کفلّها زکَرِیّا»⁴
بی شک بسیاری از زمینه‌های اخلاقی در خانواده به وجود مي‌آید، و در واقع زیر بنای اخلاق و اعتقادات انسان در خانواده شکل مي‌گیرد. به همین دلیل نخستین مدرسه و مهد اصلی تربیت به شمار مي‌آید، و کارگاه الگوسازی و تحول و رشد انسان‌ها در محیط خانواده مي‌باشد.⁵
از آنجا که سعادت و سلامت فرد و اجتماع در گرو سلامت خانواده است، ساختار خانواده و عملکرد آن و نیز روش و سیاستی را که پیش مي‌گیرد در خوشبختی و‌يا بدبختی و شقاوت پرورش‌يافتگان آن، همچنین جامعه مورد نظر نقش بسزایی دارد.

خانواده مهمترین، ارزشمندترین و اثربخش ترین نقش ها را داراست. خانواده طبیعی ترین و مشروع ترین واحد تولیدمثل و فراگیرترین واحدهای اجتماعی به شمار مي‌آید، زیرا همه اعضای جامعه را در بر مي‌گیرد. خانواده دارای اهمیت تربیتی و اجتماعی است. افراد از سوی خانواده و در خانواده گام به عرصه هستی مي‌نهند و جامعه نیز از تشکیل افراد، هستی و قوام مي‌یابد و از آنجا که نهاد خانواده مولد نیروی انسانی و معبد سایر نهادهای اجتماعی است از ارکان عمده و نهادهای اصلی هر جامعه به شمار مي‌رود.⁶
بهنجاری‌يا ناهنجاری جامعه در گرو شرایط عمومي‌خانوادهاست و هیچ‌يک از آسیب‌های اجتماعی فارغ از تاثیر خانواده پدید نمي‌آید. به همین ترتیب نیز هیچ جامعه ای نمي‌تواند ادعای سلامت کند مگر آن که از خانواده‌های سالم برخوردار باشد. از طرف دیگر خانواده برآیند‌يا انعکاسی از کل جامعه است. نقش اصلی و آشکار خانواده انتقال سینه به سینه ارزشها و میراث فرهنگی و اعتقادی، حفظ روابط خویشاوندی، پرورش و تربیت نسل و تأمین نیازهای اساسی و بالاخره ایجاد تعادل روانی و عاطفی در افراد آن است.
در تعالیم اسلامي‌مرزهایی وجود دارد، برخی مرزها در اسلام ماهیت اخلاقی دارد. برخی مرزها در خانواده به منظور تأمین عفت و سلامت اخلاقی افراد جامعه و خانواده است.
مرزهای خانواده از دیدگاه اسلام، را مي‌توان به صورت زیر بیان کرد:
1- بین درون خانواده و بیرون آن مرزی وجود دارد و محیط خانواده کاملا باز‌ يا کاملا بسته نیست. از جمله آثار این مرز ورود کنترل شده افراد به محیط خانواده و ورود نامحرمان با محدودیت بیشتر است.
2- بین والدین (زن و شوهر) و فرزندان مرز منعطفی وجود دارد که از آثار آن برخورداری زن و شوهر از فضای فیزیکی و روانی ویژه است که از جمله نتایج آن لزوم اجازه اعضای خانواده در ساعات معینی از شبانه روز برای ورود به این فضا است.
3- مرز بین فرزندان دختر و پسر در عین باز بودن دارای محدودیت‌هایی است که از جمله آنها لزوم اختصاص فضای فیزیکی خاص در خانه برای دختران و پسران است.
4- بین دو فرزند پسر ‌يا دو فرزند دختر نیز مرزی با محدودیت‌های کمتر از مرز بین دختران و پسران است و از آثار آن لزوم بستر خواب جدا برای هر پسر ‌يا دختر در خانواده است.⁷
در دیدگاه قران نهاد خانواده کوچکترین و برترین واحد اجتماعی است که در سازماندهی واحدهای دیگر اجتماعی نقش محوری و اصیل را دارد. تشکیل خانواده‌يک ضرورت اجتناب ناپذیر جامعه است، اگر بخواهیم جامعه را دریابیم باید به خانواده توجه داشته باشیم و اگر بخواهیم خانواده به رشد برسد باید نقش محوری زن را فراموش نکنیم. هر چه تشکیل و توانایی این نهاد کوچک کم رنگ تر و ضعیف تر گردد، ساختار سیاسی و اجتماعی دچار انفعال و تاثیرپذیری خواهد گردید. پس سلامت جامعه و تقویت بنیاد جامعه بشری، در گرو تثبیت و تحکیم پایه‌های خانواده و تقویت روابط عاطفی و زنده کردن روح و تعلیم و تربیت و تقسیم امور آن برحسب قابلیت تکوینی و تشریعی است. و آنکه خانواده‌يک کارخانه آدم سازی است، که در قرآن کریم آمده است:
«ای کسانی که ایمان آورده اید خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاهدارید چنان آتشی که مردم و سنگ خارا آتش افروز اوست و بر آن دوزخ فرشتگانی بسیار دل سخت مأمورند که هرگز نافرمانی خدا را نخواهند کرد و آنچه به آنها حکم شود.»⁸
تاریخ نشان مي‌دهد که همیشه ملت و قومي‌برتر بوده اند که خانواده، اساس محکم تری در آنها داشته است و انحطاط هر قوم از زمانی شروع شده است که در مبانی خانواده‌های آنها سستی و پستی رسوخ کرده است.

پی نوشت ها:

1. محمد معين، فرهنگ فارسي معين،ج2، ص1000

2. علي قائمي، كودك و خانواده نابسامان ، ص36

3. حسین اسکندری، آیه های زندگی، ص 146

4. سوره آل عمران، آیه 37

5. علی قائمی، کودک و خانواده نابسامان، ص 35

6. علي قائمي، كودك و خانواده نابسامان، ص 36

7. محمدرضا سالاری فر، « مرزها در خانواده از دیدگاه اسلام و مکتب ساخت نگر»، فصلنامه علمی- تخصصی( علوم انسانی- اجتماعی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، شماره 31، سال هشتم، تابستان 1381، ص 109

8.  سوره تحریم، آیه 6